dinsdag 23 december 2014

Twee kroonjaren van Elsevier

Het einde van 2014 nadert en daarmee een paar kroonjaren uit de online geschiedenis. Zo heeft Reed Elsevier, of meer precies Elsevier zeker twee kroonjaren te vieren, nl 1974 en 1994. In 1974 ging Elsevier met haar pas verworven dochterbedrijf Excerpta Medica voor de eerste keer online. En in 1994 kocht Reed Elsevier de pionier onder de online informatiediensten, LexisNexis. Twee grote momenten in de geschiedenis van online, maar ook in de geschiedenis van Elsevier.


Excerpta Medica
Excerpta Medica was een wetenschappelijke Uitgeverij, opgericht na de oorlog. Door de oorlog was de wetenschappelijke wereld veranderd. Voor de oorlog was de voertaal voor wetenschappelijke publicaties het Duits met uitgeverijen als Springer Verlag en Thieme Verlag. Na de oorlog veranderde dat en werd Engels de wetenschappelijke voertaal. Dat betekende nieuwe kansen en nieuwe spelers in de wetenschappelijke uitgeefwereld. Zo richtte in 1946 Janos Freud en E. Landsberger, beiden Duitse immigranten met medewerking van professor M. Woerdman een internationale uitgeverij op. De uitgeverij zou medische referaatbladen gaan uitgeven met samenvattingen van wetenschappelijke artikelen, die verschenen waren in medische publicaties. De medische wetenschap werd in 15 sectoren verdeeld en vanaf 1947 verschenen de eerste afleveringen.

In 1957 kwam Pierre Vinken binnen als assistent. Vinken studeerde medicijnen in Leiden en werd opgeleid om neurochirurg te worden. Binnen Excerpta Media kreeg hij uiteindelijk sectie VIII psychologie en neurologie onder zijn beheer. Maar behalve werk voor deze sectie, bleek hij ook een voortreffelijk organisator en vernieuwer te zijn. Zo werd hij in 1964 benoemd tot voorzitter van de redactiecommissie en in 1966 tot mededirecteur van de uitgeverij.

De uitgeverij beschikte intussen over een vaste staf van 54 medische specialisten die redactionele verantwoordelijkheid droeg voor 35 ‘abstract’-tijdschriften en naslagwerken. De redactie produceerde samenvattingen van biomedische artikelen en bracht indextermen aan. Het archief bestond medio jaren zestig uit meer dan 1,3 miljoen Engelstalige uittreksels en een nog groter aantal indextermen. Ook werden de oorspronkelijke teksten van artikelen gekopieerd voor het archief.

Pierre Vinken (© 1980 NVB; Collectie Jak Boumans)

Vinken ontwikkelde snel grootse plannen voor de uitgeefportefeuille, onder meer wilde hij het aantal ‘abstract’ tijdschriften uitbreiden. In de praktijk kwam het erop neer dat een samenvatting in meerdere tijdschriften zou voorkomen. In het toenmalige productieproces betekende dit het telkens opnieuw zetten van de relevante uittreksels en indextermen. Bovendien streefde Vinken volledige consistentie in de indextermen na en om dat te bereiken moest de gecontroleerde termenlijst, de thesaurus Malimet ( Master List of Medical Terms), worden geautomatiseerd. In feite wilde Vinken meer productie met minder mensen. Ondanks het extra werk dat een grotere productie mee zou brengen, voelde hij niets voor uitbreiding van de typekamer waar de teksten en indextermen op linten voor de zetmachines werden geponst.

Via zijn werk in het academische ziekenhuis was hij in aanraking gekomen met het Ziekenhuis Informatie  Systeem (ZIS), dat prof. dr. A.R. Bakker aan het ontwikkelen was. Naar aanleiding van deze kennismaking werden in 1967 de technische specificaties opgesteld, waaraan een systeem voor Excerpta Medica moest voldoen.

Op zijn zoektocht om zo’n systeem daadwerkelijk te realiseren, kwam Vinken in aanraking met Frans van der Walle, een vliegtuigbouwkundig ingenieur. Deze adviseerde hem bij de aankoop van een computersysteem, vier geschakelde NCR 315-machines. In een volgende stap werden alle zet- en computeractiviteiten van Excerpta Medica ondergebracht in een nieuw softwarehuis, Infonet, een gezamenlijk bedrijf van de uitgeverij en Van der Walle. In 1968 werd succesvol schaduw gedraaid en na installatie van het systeem in 1969 werden er al aanzienlijke besparingen gerealiseerd op het productieproces van de uitgeverij.

Barry Stern, Head Sales EMbase (© 1980 NVB; Collectie Jak Boumans) 

In 1974 begon Excerpta Medica, in 1972 overgenomen door Elsevier, haar publicaties per magneetband aan te bieden, zowel aan farmaceutische bedrijven voor intern gebruik van de onderzoeksafdelingen als elektronisch aan online-diensten. Zo kwamen de samenvattingen via de informatiedienst Dialog wereldwijd beschikbaar voor medische en farmaceutische onderzoekers.

Met de lancering van de online versie EMbase werd het bedrijf een van de online pionier bedrijven in Nederland en een inkomstenbron voor Elsevier.
 

LexisNexis
In 1994 kocht Reed Elsevier een van de oudste Amerikaanse full-text informatiediensten LexisNexis. Deze pionier was voortgekomen uit een activiteit van de automatiseringsafdeling van het papierconcern Mead Data Central, want sinds 1967 leverde deze afdeling de volledige teksten van juridische uitspraken aan de Ohio Bar Association. In 1970 werd het bedrijf Lexis opgericht, dat juridische informatie online distribueerde.  Later is er de nieuwsdienst Nexis bijgekomen. Deze  dienst bood de volledige tekst van krantenartikelen, van bijvoorbeeld de Boston Globe en de Philadelphia Inquirer. Een grote aanwinst voor de dienst was in 1979 de toevoeging van het bestand van de gerenommeerde krant New York Times. Daarna werden online archiefdiensten opgekocht zoals Profile van de Financial Times en in 2002 Factlane, de vroegere Nederlandse Persdatabank.

De online dienst Lexis Nexis werd in december 1994 gekocht door Reed Elsevier. Dit gebeurde precies op het keerpunt van online naar internet. Lexis was de belangrijkste reden voor Elsevier. Sinds 1970 had het bedrijf Congressional Information Services (CIS) gekocht als juridisch-politieke informatiedienst. In 1983 werd het model gekopieerd voor de Europese markt onder de naam Europe Data; het bedrijf werd echter in 1987 alweer opgeheven. Maar toen Lexis Nexis in 1994 langskwam als mogelijkheid kon Reed Elsevier als algemene uitgeverij met een consumenten divisie, een business divisie en een wetenschappelijke divisie een mooie online informatiedienst kopen. Behalve de krantenarchieven evenals de zakelijke en juridische informatie, leverde Lexis Nexis ook veel technische en marketing ervaring, die bruikbaar was om een wetenschappelijke informatiediensten zoals Science Direct (1997) en citaten-index  Scopus  op te zetten.  
 
De illustratie uit een brochure van Excerpta Medica is afkomstig uit het boek Tegen het idealisme, een biografie van Pierre Vinken, geschreven door Paul Flentrop; uitgeverij Prometheus (2007)

vrijdag 12 december 2014

Gaten in het digitaal geheugen

Op 5 december 2014 vertelde ik het verhaal over de eerste dagelijkse nieuwsbrief om online te gaan in Europa in 1984. De nieuwsbrief werd op de markt gebracht door VNU op Telecom Goud voor enkele jaren en dan een aggregator opgenomen de nieuwsbrief in zijn portefeuille, de meeste kans op de host Dialog (deze dagen een ProQuest bron). Dit is alles wat ik weet over het leven van de elektronische nieuwsbrief. Ik heb geprobeerd om wat erna gebeurde op te sporen. Een mailtje naar de VNU marketingman van destijds Clive Snell, bracht geen uitkomst. Zoekacties op  internet leverden geen verwijzing naar een editie of een bron op. Het is dus meest waarschijnlijk dat niet een van de edities is bewaard gebleven.

Hi Jak,
Good to hear from you. I think you know more about all this than I do.
I have been away from that world for some 20 years
so can't help with any of your queries at all.
Best wishes
Clive

Zoals ik op 5 december reeds heb aangegeven werd in 1987 door de redactie van Telecombrief een dagelijkse nieuwsbrief gemaakt, die echter snel door het management uit de lucht werd gehaald. Ik ga ervan uit dat niet een van deze nieuwsbrieven digitaal bewaard is gebleven. Of misschien toch op floppy disc?

Toen ik verder zocht in mijn archief, kwam ik op een andere elektronische nieuwsbrief, waaraan ik bijgedragen heb geleverd aan het begin van de jaren tachtig. De Online Chronicle was een tweewekelijkse online nieuwsbrief, geproduceerd door Online Inc, uitgever van de gedrukte tijdschriften Online en Database, later overgenomen door Information Today. De nieuwsbrief werd gestart door de redacteur van Online, Jean-Paul Emard en liep van 1981 tot 1988. Ik Europees nieuws bijgedragen, zo'n 300 artikelen. Deze werden op een van de oudste online informatiediensten geladen, Dialog als bestand 170. Dialog is ontstaan binnen de luchtvaartindustrie Lockheed, werd overgenomen door de eigenaar van Reuters, de Canadese uitgever Thomson en later verkocht aan ProQuest. Geen bestanden kunnen worden teruggehaald, noch een genoemde bron op internet. De enige inhoud die ik heb links van de artikelen is een lijst van bibliografische gegevens zoals datum stempels en 308 koppen. Misschien mag ik een deel van de informatie op een floppy disk hebben, maar die nog steeds een floppy disk kan lezen.

Een lijst met voorbeelden van 30 koppen van artikelen in de rubriek Europese Nieuws voor de Online Chronicle (Dialog File 170) van 1982 tot 1988, geschreven door Jak Boumans op een Superbrain PC(zie foto boven)

Jr   Titel

1988 Agricultiural Abstracts On CD-ROM
1988 Elsevier Buys TWO U.S. companies
1988 German CD-ROM With Economic Formule
1988 Dutch Magazine Titels On CD-ROM
1988 Book Review – Electronic Publishing, A Blueprint

1987 Kluwer Announces Merger With Wolters Samsom Group
1987 Hoppenstedt Shows CDROM With Dataware Software
1987 Elsevier Makes Public Bid For Legal Publisher Kluwer
1987 Jim Ducker Leaves One Pergamon Company For Another

1986 10th  International Online Informaton Meeting London
1986 Search Aid & Publications (European) – Guide Minitel
1986 Pergamon-Infoline After The Take-Over Of Orbit
1986 Changes at MEAD Data Central International
1986 Three Scenarios For European Information Industry

1985 Finsbury Data Adds New Database
1985 Belindis Keeps Going
1985 Datasolve To Launch New Database
1985 Belgian Host Euris Stops
1985 Television Channel Used For Business Data Transport
1985 G-Cam Launches French Language Daily Newspaper
1985 Eurolex Sold To Butterworth by Mead Data Central
1985 Finsbury Moves Into The Black After 5 Years
1985 Excerpta Medica Ups Prices
1985 CNOL Goes With Data-Star

1984 Prestel Security Breach
1984 French Online Market 1983: FFR 100M

1982 Elsevier-NDU To Start Europe Data
1982 Belgian Host Belindis To Enlarge Capacity
1982 IEPRC To Institute Fellowship
 

Maar als we het dan toch hebben over gaten in het digitale geheugen, dan is er een groot gat van de eerste Nederlandse videotexdienst Viditel. Het systeem noch beeldpagina’s kunnen nog opgeroepen worden. Er zijn wel video’s en foto’s van, maar er is  geen werkend demonstratiesysteem met een aantal beeldpagina’s.  

Er zijn veel bestanden verdwenen tussen 1967 en 1997. Het zou interessant zijn om de Directory of databases van 1997 na te lopen. Toen was het nog mogelijk om alle online databanken te vatten in een (gedrukt) naslagwerk. De vraag is echter of al deze bestanden bewaard hadden moeten blijven? Naar mijn mening zijn deze online publicaties een weergave van een zich ontwikkelende informatie-industrie, in het bijzonder van Europa, voordat internet op het toneel verscheen. IDB Online was een monitor voor de computer industrie in Europa en kan inzicht geven hoe computerbedrijven tot stand kwamen en het computergebruik in heel Europa werd bevorderd. En de Online Chronicle gaf een beeld van de ontwikkeling van de informatie-industrie in de VS en Europa. En Viditel was de eerste Nederlandse online publieksdienst.

Ook van internet is er weinig bewaard van de jaren 1993 tot 1997. Op de Wayback Machine kunnen nog een aantal Nederlandse pagina’s en sites teruggevonden worden, maar representatief zijn ze niet. Gelukkig verzorgt een groep mensen, in 1994 betrokken bij De Digitale Stad, het archief hiervan en biedt het Amsterdam Museum onderdak aan dit archief.



Het digitale geheugen van de jaren 1967 tot 1997 bevat grote gaten van verdwenen diensten en bestanden met weinig substantiële ruimte ertussen. 
 

maandag 8 december 2014

1994: Eerste Nederlandstalig boek op internet

In 1994 kwam het eerste interactieve boek op internet in Nederland: Roes der Zinnen van Marcel Bullinga. Ik kreeg op 8 december 1994 mijn exemplaar op floppy disc in handen. Bullinga had volgens zijn digitale curriculum vitae toen al elf gedrukte titels op zijn naam staan. Zijn twaalfde boek was echter alleen in elektronische vorm verkrijgbaar.

© Foto en floppy disc Collectie Jak Boumans
 
 

Het boek is, volgens de auteur,  'het spannende relaas van een zeer persoonlijke zoektocht naar de extase'. Voor de enkele literaire recensent, die in die tijd kon omgaan met internet, was het boek geen bestseller. In 1997 beoordeelde Rob van Erkelens van het weekblad De Groene het boek als een regelrechte draak. Desondanks kwam er een Engelse vertaling onder de titel Flush of senses.

Het e-boek mag dan geen succes geweest zijn, de auteur kon in ieder geval met internet marketing omgaan. Een potentiele lezer kon een paar hoofdstukken gratis ophalen: hoofdstuk 1, dat een terugblik geeft van het verhaal ('Een Londense achterbuurt') en hoofdstuk 19 in de huidige tijd van het verhaal ('Danstijd'). Eenieder die meer wilde lezen kon via de giro of met e-cash betalen voor de volledige, wachtwoordbeveiligde tweehonderd pagina's. En die waren niet in of bij een boekhandel op te halen, maar destijds  wel op Internet, op het 'Marcel Bullinga Web' (http://www.xs4all.nl/roesderz).

© Foto en floppy disc Collectie Jak Boumans

Een boek op internet was op dat moment uniek. Sony kwam op 12 maart 1994 met een paginagrote advertentie in de Telegraaf met een e-boeklezer op de markt. De e-boeken, vnl.
encyclopedieën en woordenboeken, stonden op optische mini-disks. Maar dat avontuur was al in 1995 afgelopen. Maar ook in 1997 was het e-boek nog niet geliefd. In een artikel van Romana Abels in het dagblad Trouw van 6 juli 1997 weet schrijfster Yvonne Kroonenberg precies waarom het niets wordt met het e-boek: "Het is natuurlijk wel een mooie uitvinding, zo'n elektronisch boek. Ik zou alleen graag willen weten of je er ook mee naar het strand kunt. Wat moet je bijvoorbeeld doen als er zandkorrels in het mechaniek waaien en er een elektronische radiostilte valt? Want dan zit je toch erg ongezellig op je handdoek, met je zonnebrandolie, je zonnebril, je koeltas, EN NIKS TE LEZEN!!" .

(Intussen ligt Yvonne Kroonenberg ook met een aantal e-boeken op het strand!)

Zoektocht
De floppy disc met het exemplaar van de Roes der Zinnen maakt nu deel uit van de Collectie Jak Boumans. Het boek is niet meer te vinden op internet. Het mag dan een draak van een verhaal zijn, het zou wel deel uit moeten maken van het Webarchief van de Koninklijke Bibliotheek. Ook de Wayback Machine heeft geen exemplaar.

Op 10 maart 2020 deed Kees Teszelszky, de webarchivaris van de Koninklijke Bibliotheek een oproep op Twitter.

 

Maar wie wat bewaard heeft wat. Binnen een kwartier kon ik vanuit mijn collectie een foto van de floppy disk met handtekening van de schrijver en datering 8/12/1994 ophalen. De KB heeft gevraagd om een kopie van de content op de floppy. Ik heb daartoe contact gelegd met Bamber Delver, de partner van Marcel Bullinga en hem gevraagd of hij toevallig nog een exemplaar van de floppy had liggen. Misschien zit er wel een in het archief van Marcel Bullinga, maar waar is een de vraag. Ik heb me voorgenomen om weer een oude stand alone PC van zolder te halen en de digitale content van de eerste Nederlandtalige roman op internet op een USB stick te zetten. 

Wordt vervolgd