Bevroren online: Tekst CD-ROM (4)

Aanvankelijk was CD-ROM een interessant medium voor uitgevers van professionele informatie en informatieleveranciers met tekstdatabanken. In 1985 bracht Samsom Uitgeverijen BV de AROB Fiscus 84 als pilot uit. De schijf werd geproduceerd door Cor Verschoor en Jaap van Beelen, het oude duo van Kluwer’s Juridische Databank. VNU Nieuwe Media produceerde twee Direct Discs met teksten en illustraties van de Grote Spectrum Encyclopedie. Een jaar later kwam Kluwer met een proefschijf, waarop Kluwer Datalex een bestand van de Juridische Databank presenteerde, Van Dale Lexicografie een bestand uit het woordenboek Hedendaags Nederlands liet vastleggen en Bohn Scheltema Holkema een tandartsendatabank toegankelijk maakte.

(l) De AROB CD-Recording schijf van Samsom Uitgeverij, 1985(© foto Collection Jak Boumans, CD eigendom Collection Jak Boumans); (r) De test CD-ROM van VNU Grote Spectrum Encyclopedie 1985, (foto Collection Jak Boumans, CD eigendom Collection Jak Boumans)

In 1987 startte de commercialisatie van CD-ROM toen CAT Benelux, Maatschappij voor Informatie Diensten (MID) en Samsom Veldkamp de race om orders begonnen. CAT Benelux, het bedrijf van Thijs Chanowski, kreeg van Pharmacom de opdracht om met haar Freebase zoeksoftware de PharmaRom te produceren, een database van 38.000 verpakte geneesmiddelen met informatie voor patiënten. MID begon met Status zoeksoftware aan de productie van Juridische Bibliotheek van Kluwer Datalex en Samsom-Veldkamp produceerde titels op basis van materiaal van de Samsom Uitgeverijen.

 

(l) Proef CD-ROM Juridische Bibliotheek van Kluwer, augustus 1987 (© foto Collection Jak Boumans, CD eigendom Collection Jak Boumans); (r) Testschijf  Nijgh Periodieken met het Handboek Pers en Publiciteit, 1988 (© foto Collection Jak Boumans, CD eigendom Collection Jak Boumans)

Een jaar later kwamen de eerste commerciële producten op de markt. Kluwer Datalex bracht de Juridische Databank op de markt en bood de gebruiker de mogelijkheid om zowel on-line of off-line te zoeken. De voorkeur van juristen werd al snel duidelijk: in 1992 was de CD-ROM reeds zo aanvaard in juridische kringen, dat on-line alleen voor de actuele informatie gebruikt werd.

De eerste ronde van CD-ROM producties inspireerde ook andere uitgevers. Het Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT) zette haar Tropag & Rural bibliografische databank met samenvattingen op schijf; de databank was nu zowel on-line als op off-line elektronisch beschikbaar. Nijgh Periodieken maakte in 1988 een proefpersing met haar Handboek voor Nederlandse Pers en Publiciteit, maar zou tot 1991 wachten met de commercialisering van het product. Van Dale Lexicografie pakte het in 1988 groots aan met Lexitron, het woordenboek Hedendaags Nederlands aangevuld met beknopte informatie uit de Grote Spectrum Encyclopedie. Maar de uitgeverij was te vroeg met het product en vroeg 1750 gulden voor de schijf.

Woordenboekschijf Lexitron (© foto Collection Jak Boumans, CD eigendom Collection Jak Boumans)

Dit productiegericht denken was niet ongewoon. Bij de cd-Foongids deed zich een typisch staaltje voor van het ombuigen van productiegericht prijsdenken naar marktgericht prijsdenken. Dit werd overigens min of meer afgedwongen door het illegaal kopiëren van de CD-ROM en het anders toegankelijk maken van de telefoonnummers, niet via woonplaats en dan naam of adres, maar landelijk via de naam. Reeds in 1989 had een consortium van MID, Philips en SDU een businessplan aangeboden aan PTT Telecom. Het plan, inclusief de naamsuggestie CD-Foongids, verdween bij de PTT in de onderste lade, want PTT Telecom beschouwde een telefoongids op CD-ROM als kannibalisme voor haar betaalde telefoongids op het netwerk van Videotex Nederland.  In 1991 kwam KPN met de cd-Foongids op de markt voor bijna duizend gulden, inclusief kwartaal updates, met een zoekmachine op basis van Freebase van CAT. In 1996 kwam er naast de professionele uitgave ook een consumentenuitgave tegen de betaalbare prijs van 59 gulden.

Juridische strijd om auteursrechten

Met het verschijnen van de publicaties LiteRom en de Volkskrant werd de strijd om de auteursrechten ingezet. LiteRom, in 1992 uitgegeven door de bibliotheekkoepel Nederlands Bibliotheek en Lektuur Centrum (NBLC), bevatte de tekst van 43.000 literatuurrecensies uit kranten. Schrijvers, de journalistenbond NVJ en het uitgeversverbond KNUB legden zich bij dit hergebruik niet zomaar neer en deze strijd om de auteursrechten zou een van de tijdrovendste  procedures worden. Centraal stond de vraag of bibliotheken gesigneerde werken uit dagbladen zonder toestemming en zonder vergoeding mochten publiceren. In 1993 werd de procedure aangespannen en in 1995 werd het NBLC veroordeeld door de Haagse rechtbank. De recensies zijn niet gelijk te stellen met knipsels over actuele onderwerpen van een knipselkrant, mede omdat de recensies ondertekend zijn. Toestemming en een billijke vergoeding waren nodig. Maar daarmee was de zaak tussen NBLC en de vertegenwoordigers van de auteurs nog niet opgelost. Men kwam mede door koppigheid van bestuursleden van het NBLC niet tot een regeling, waarna in 1997 een distributieverbod voor de titel werd gevraagd. Na een wisseling van bestuur werd in 2000 een overeenkomst getekend, waarbij 50.000 gulden voor recensies uit het verleden werd uitbetaald en 62,50 gulden per nieuwe recensie. Met de toevoeging van 7.000 recensies kon eindelijk weer een nieuwe geactualiseerde editie van LiteRom.

 

 

(l) LiteROM, 1992 (© foto Collection Jak Boumans, CD eigendom Collection Jak Boumans); (r) Openingsscherm Volkskrant, 1993 (© foto Collection Jak Boumans)

In 1992 lokte de CD-ROM met het archief van de Volkskrant, op schijf gebracht door Elektroson, een juridische strijd uit tussen drie freelancers van de krant en de directie. De dagbladen meende dat zij geen vergoeding voor herpublicatie hoefden te betalen. De advocaat namens De Volkskrant zag de CD-ROM en on-line systemen als een verlengstuk van de krant en meende dat er sprake was van herpublicatie. De verdediger namens de freelancers bleef op het standpunt staan van een nieuwe openbaarmaking. Hierbij werd niet alleen een beroep gedaan op de Auteurswet van 1912, maar ook op een besluit van de Vereniging van Nederlandse dagbladuitgevers in 1985. Volgens dit besluit moest het opnieuw openbaar maken van een artikel leiden tot een tweede betaling, die overigens niet gelijk hoefde te zijn aan het eerste honorarium. De freelancers wonnen de zaak. De rechtbank oordeelde dat de krant onrechtmatig had gehandeld door ongevraagd en zonder redelijke vergoeding bijdragen van freelancers opnieuw te publiceren op elektronische media.

Een andere rechtzaak ontstond naar aanleiding van de telefoongids van de PTT. Naar het voorbeeld van het Franse Teletel kwam de online telefoongids beschikbaar als videotexdienst  bij Videotex Nederland. Het gebruik ervan leverde weinig moeilijkheden op. Maar dat werd anders toen de telefoongids als cd-Foongids op CD-ROM beschikbaar kwam. Direct kwam er een zaak tegen het onrechtmatig kopiëren van de CD-ROM. De rechter oordeelde dat de telefoongids geen open domein was, dat iedereen te gelde kon maken. Daarna volgde een rechtszaak, die met een ander toepassingsprogramma een andere toegankelijkheid gaf aan de schijf. Bij de CD-foongids moest de gebruiker eerst aangeven in welke plaats hij een telefoonnummer zocht; bij de omstreden schijf kon men landelijk naar telefoonnummers zoeken. De rechter zag hierin ook een inbreuk op het auteursrecht van KPN.
 

Eerste CD-foongids, 1993 (© foto Collection Jak Boumans, CD eigendom Collection Jak Boumans)

 

KPN had nu twee keer de telefoongids kunnen beschermen tegen hijacken. Maar de derde aanval kwam uit het oosten, van het bedrijf Denda. Dit bedrijf liet eerst de nationale telefoongids overtikken in China, hetgeen leidde tot een CD-ROM met hilarische fouten met misspellingen. Ook nu kwam KPN in het geweer met rechtszaken. Desondanks wist Denda uiteindelijk af te dwingen dat het de gidsadressen van KPN kon kopen en tegen een redelijk prijs. Dit leidde tot een alternatieve online telefoongids.